میثم جدگال

دوست خوب یا کیمیای ناب

از مهم ترین نیازهای زندگی انسان و خواسته های معصومین(ع) داشتن دوست شایسته است. در دعاهای ماه رمضان، ماه استجابت دعا، یکی از مهم ترین خواسته های انسان همین امر شمرده شده است. در دعای روز هشتم می خوانیم: خدایا! مرا موفق بدار به چند چیز، از جمله: «و صحبة الکرام؛ همراهی با انسانهای بزرگوار!» و در دعای روز سیزدهم درخواست می کنیم: «و وفقنی للتّقی و صحبة الابرار؛ موفقم بدار برای تقوا و رفاقت نیکان!» و در دعای روز شانزدهم زمزمه می کنیم: «و وفقنی فیه لموافقة الابرار؛ در این روز موفقم بدار به هماهنگی و دوستی با نیکان!»(1)

اما اگر رفیق شایسته یافت نشد، با همه نیازهایی که انسان دارد، به تنهایی توصیه شده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «الجلیس الصّالح خیرٌ من الوحدة والوحدة خیرٌ من جلیس السّوء؛(2) همنشینی صالح بهتر از تنهایی است، ولی تنهایی بهتر از همنشینی بد (و نامناسب) است.» سفیان ثوری از امام صادق(ع) پرسید: چرا از مردم فاصله گرفته ای؟ حضرت فرمود: «یا سفیان فسد الزّمان و تغیّر الاخوان فرأیت الانفراد اسکن للفؤاد؛(3) ای سفیان!(دیدم) زمان فاسد شده و برادران (و دوستان) تغییر کرده اند. پس (این گونه صلاح) دیدم که تنهایی آرامش بیشتری دارد.»

امّا نکته ای که باید توجه شود، این است که دوست و یا دوستان شایسته به این سادگیها نصیب انسان نمی شود.

قرآن می فرماید: «و قلیلٌ ما هم؛(4) عدّه آنان کم است.»

و پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «اقل ما یکون فی آخر الزّمان اخٌ یوثق به اودرهم حلالٍ(5) کمیاب ترین چیزها در آخرالزمان دوست مورد اعتماد و درهم (پول) حلال است.»

امام هادی (ع) درباره دوستان نیک فرمود: «و اعلم ایّها السائل انّهم اعزّ من الکبریت الاحمر؛(6) بدان ای پرسشگر! که این گونه دوستان (خوب) از کبریت احمر (و کیمیا) کمیاب ترند.»

و علی(ع) فرمود: «من طلب صدیق صدقٍ و فیا طلب ما لایوجد؛(7) هر کس دنبال رفیق راستگو و با وفا باشد، به دنبال چیز نایاب می گردد.»پیام این روایات این است که دوستان صالح را باید همانند اشیاء نایاب جستجو کنیم.

ویژگیهای دوستان شایسته

مهم ترین بخش آیین دوست یابی، شناخت اوصاف دوستان نیک و شایسته است. در این بخش، به مهم ترین اوصاف یاران نیک از دیدگاه قرآن و روایات اشاره می کنیم:

الف: دیدگاه قرآن

1. اهل ایمان

قرآن می فرماید: «و انّ کثیراً من الخلطاء لیبغی بعضهم علی بعض الّا الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات و قلیلٌ ماهم؛(8) بسیاری از دوستان به یکدیگر ستم می کنند، مگر آن هایی که ایمان آورده اند و عمل صالح و شایسته دارند. اما عدّه آنان کم است.»

2. پروا پیشگان

در قرآن می خوانیم: «الاخلّاء یومئذٍ بعضهم لبعضٍ عدوٌّ الّا المتّقین؛(9) دوستان در آن روز(قیامت) دشمن یکدیگرند، مگر پرهیزکاران.» معلوم می شود دوستی با متقین پایدار و ثمر بخش است.

3. اهل عبادت و بندگی

گروهی از سران مشرک قریش نزد پیامبر اکرم(ص) آمدند و گفتند: ای محمد(ص)! آیا به همراهی با این گونه افراد(تازه مسلمانان فقیر و...) خشنود نشده ای و توقع داری ما از آن ها پیروی کنیم و در کنار آن ها قرار گیریم! اگر آنها را از خود دورسازی، شاید نزد تو آییم و از تو پیروی کنیم و به عنوان دوستانت در اطرافت باشیم. اینجا بود که این آیه نازل شد: «ولاتطرد الّذین یدعون ربّهم بالغداة و العشیّ یریدون وجهه؛(10) و کسانی را که صبح و شام خدا را می خوانند و جز ذات پاک او نظری ندارند، از خود دور مکن!...اگر آنها را طرد کنی، از ستمگران خواهی بود.»

از آیه فوق استفاده می شود که دوستان اهل عبادت و اخلاص را به هیچ قیمتی نباید از دست داد.

4. انیاء و راستگویان

قرآن گاهی افرادی را به عنوان دوستان و رفقای نمونه معرّفی می کند از جمله می فرماید: «کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند، همنشین کسانی خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آن ها تمام کرده، از پیامبران و شهدا و صالحان «و حسن اولئک رفیقاً؛(11) و آن ها رفیقان خوبی هستند.»

ب: دیدگاه روایات

در روایات نشانه های فراوانی برای دوست و رفیق شایسته بیان شده که به اهم آنها اشاره می شود:

1. اهل دین و معرفت

امام سجاد(ع) فرمود: «جالسوا اهل الدّین و المعرفة؛(12) با دین داران و اهل معرفت (آنهایی که به مسائل دینی، ولایت و امامت آشنایی دارند) همنشین شوید!»

2. راستگویان

علی(ع) فرمود: «علیک باخوان الصدق فاکثر من اکتسابهم فانّهم عدّةٌ عند الرّخاء و جنّةٌ عند البلاء؛(13) بر شما باد به برادران (اهل) راستی پس بیشتر (چنین دوستانی را) بدست آورید زیرا آنها در راحتی کمک کارند و سپر بلا است در گرفتاری.»

3. دوستان بزرگ منش

پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اسعد الناس من خالط کرام النّاس؛(14) خوشبخت ترین مردم کسی است که با بزرگواران رفت و آمد دارد.»

4. دانشمندان و خردمندان

همان حضرت فرمود: «سائلوا العلماء و خالصوا الحکماء و جالسوا الفقراء؛(15)از دانشمندان سؤال کنید و با حکماء رفت و آمد داشته باشید و با فقراء همنشین شوید.»

و علی(ع) فرمود: «اکثر الصّلاح و الصّواب فی صحبة اولی النّهی و الالباب؛(16) بیشترین مصلحت ها و درستی ها در همراهی با صاحبان عقل و خرد و اندیشه است.»

لقمان(ع) نیز به فرزندش چنین فرمود: «یا بنیّ صاحب العلماء و اقرب منهم و جالسهم و زرهم فی بیوتهم فلعلّک تشبهم فتکون معهم؛(17) فرزندم! با دانشمندان دوستی کن و به آنها نزدیک و همنشین باش و به زیارت آنها در خانه هایشان برو! باشد که شبیه آنها شوی و با آنها(در دنیا و آخرت) باشی!»

5. انسانهای کامل

حضرت علی(ع) فرمود: «من دعاک الی الدّار الباقیة و اعانک علی العمل لهافهو الصّدیق الشّفیق؛(18) کسی که تو را به سوی خانه جاودانه بهشت بخواند و بر عمل برای آن یاری ات کند، پس همو دوست مهربان است.»

و از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که حواریّون عیسی(ع) پرسیدند: «یا روح اللّه من نجالس، قال: من یذکّرکم اللّه رؤیته و یزید فی عملکم منطقه و یرغبکم فی الآخرة عمله؛(19) ای روح اللّه! با چه کسانی همنشین باشیم؟ فرمود: با کسی که دیدن او شما را به یاد خدا اندازد و سخنانش بر علم شما بیفزاید و رفتارش شما را به کار نیک ترغیب و تشویق کند.»

6. هنگام خشم باطل نگوید

امام صادق(ع) فرمود: «لا تسمّ الرّجل صدیقاً سمة معرفةٍ حتّی تختبره بثلاثٍ تغضبه فتنظر غضبه یخرجه من الحقّ الی الباطل و عند الدّینار و الدرهم و حتی تسافر معه؛(20) مرد را دوست با معرفت ننام، مگر آن که او را در سه مورد آزمایش کنی: 1. هنگام خشم، پس بنگر غضب او را از حق به سوی باطل بیرون می برد؟ 2. در نزد طلا و نقره (که آیا خیانت نمی کند؟) 3. هنگام مسافرت با او(که آیا اخلاق نیک دارد؟).»

7. بر هوای نفس خویش مسلّط باشد

امام سجّاد(ع) می فرماید: «هرگاه دیدید مردی را که خوش برخورد است و هیأت و روشش خوب است و از خود زهد و عبادت نشان می دهد و در حرکات خود خیلی شکسته نفسی می کند، پس مهلت دهید(و عجله نکنید) و شما را گول نزند، زیرا چه بسیارند افرادی که از به دست آوردن دنیا عاجزند و به دنیا نرسیدن آن ها به خاطر ناتوانی جسمی یا عدم لیاقت و کمبود شخصیت یا ترس آنهاست، (نه به خاطر ایمان و تقوا. آری، چون ناتوان یابی شخصیت و یا ترسو هستند) دین را دامی برای رسیدن به دنیا قرار می دهند و دائماً مردم را با ظاهر خود گول می زنند و اگر می توانستند به حرام برسند، خود را در آن می انداختند.

و اگر دیدید که از مال حرام هم دوری می کند صبر کنید (و عجله نکنید و زود درباره او قضاوت ننمایید) زیرا خواسته های مردم مختلف است و چه بسیارند افرادی که از مال حرام کناره می گیرند، هرچند مال حرام زیاد باشد( تحت تأثیر قرار نمی گیرند) امّا خود را بر اعمال ناپسند وادار می کنند و مرتکب حرام می شوند.

همین که دیدید او از تمام اعمال ناپسند هم دوری می کند، بازهم عجله نکنید و شما را گول نزند تا ببینید انگیزه عقل او چیست، زیرا بسیارند افرادی که از تمام اعمال بد دوری می کنند، امّا عقل متین (و درایت عقلانی) ندارند.

پس از روی نادانی به جای اصلاح، دست به افساد می زند.

و اگر دیدید دارای عقل متینی هم هست، باز شما را گول نزند و صبر کنید تا ببینید آیا با هوای نفس خود عقل خود را می کوبد یا با کمک عقل علیه هوای نفس گام برمی دارد و نسبت به ریاست های باطل چقدر علاقه مند است، زیرا در میان مردم کسانی هستند که در دنیا و آخرت زیان کارند، چرا که دنیا را رها می کنند، نه برای خدا، بلکه برای رسیدن به ریاست باطله (زیرا لذّت ریاست نزد او به مراتب از لذّت مال و دنیا بیشتر است). و در پایان فرمود: «ولکن الرّجل کل الرّجل نعم الرّجل الّذی جعل هواه تبعاً لامر اللّه و قواه مبذولة فی رضی اللّه یری الذّلّ مع الحق اقرب الی عزّ الابد مع العزّ فی الباطل و یعلم انّ قلیل ما یحتمله من ضرّائها یؤدّیه الی دوام النّعم فی دارٍ لاتبید ولاتنفد و انّ کثیر ما یلحقه من سرّائها ان اتّبع هواه یؤدّیه الی عذاب لا انقطاع له ولایزول فذلکم الرّجل نعم الرّجل فبه فتمسّکوا و بسنته فاقتدوا و الی ربّکم به فتوسّلوا فانّه لاتردّ له دعوةٌ و لا تخیب له طلبةٌ؛(21) ولکن مرد واقعی و انسان خوب کسی است که هوای خویش را پیرو فرمان خدا قرار می دهد و قدرت خویش را بذل شده و در مسیر رضایت و خشنودی الهی بذل می کند از منظر او ذلت ظاهری برای حق به عزت جاودانه نزدیکتر است تا عزت ظاهری برای باطل. نعمت ها در خانه ابدی می شود که پایان ناپذیر است. (و می داند) بر حقیقت که بسیاری از آن خوشی هایی که به او می رسد هوای خود را پیروی کند منجر به عذاب دائمی زوال ناپذیر می شود. پس متوجه (و بیدار) باشید این مرد بهترین مرد است پس به او تمسّک جویید و به روش های او اقتدا کنید و به سوی پروردگار خویش چنین شخصی را وسیله قرار دهید که دعای او رد خور و خواسته اش رد نمی شود.»

9. ریاست خیلی تغییرش ندهد

امام صادق(ع) فرمود: «اذا کان لک صدیقٌ فولّی ولایةً فاصبته علی العشر ممّا

کان علیه قبل ولایته فلیس بصدیق سوء؛ هرگاه دوستی داشتی که به ریاستی رسید و یکدهم علاقه و وفاداری قبل از ریاستش را نسبت به تو حفظ کرد دوست بدی نیست.» امان از ریاست.

10. انسان صالح باشد

پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اربع من سعادة المرء الخلطاء الصّالحون و الولد البارّ و المرأة المؤاتیة و ان تکون معیشته فی بلده؛(22) چهار چیز از سعادت مرد (و انسان) است: 1. دوستان صالح 2. فرزند نیکوکار 3. همسر موافق و هماهنگ 4. (کسب و) زندگی در محل و شهر خود.»

11. برادر دینی

علی(ع) فرمود: «من فقد اخاً فی اللّه فکانّها فقد اشرف اعضائه؛(23) کسی که برادر دینی خود را از دست دهد، گویا شریف ترین اعضای خود را از دست داده.»

12. دوستی او برایت زینت باشد

امام صادق(ع) فرمود: «اصحب من تزیّن به ولاتصحب من یتزیّن بک؛(24) با کسی یار (و رفیق) باش که برای تو (همراهی او) زینت باشد، نه با کسی که به وسیله تو کسب زینت (و افتخار) می کند.»

13. پشتکار داشته باشد

علی (ع) فرمود: «والمودّة قرابة مستفادة ولاتأمننّ ملولاً؛(25) دوستی نوعی خویشاوندی اکتسابی است. با کسی که پشتکار ندارد، دوست و آشنا نباش!»

در پایان این بخش برخی دوستان نمونه را معرّفی می کنیم:

بهترین دوستان

1. بسیار سازگار

پیامبر اکرم(ص) فرمود: «خیر الاصحاب

من قلّ شقاقه و کثر وفاقه؛(26)بهترین رفیقت کسی است که جدایی (و قهر او) کم باشد و سازگاری(و دوران آشتی او) زیاد.»

2. کمک کار بر بندگی

علی(ع) فرمود: «المعین علی الطاعة خیر الاصحاب؛(27) یاری کننده بر طاعت (خداوند) بهترین یار است.»

3. دوستان قدیمی

علی (ع) فرمود: «اختر لکلّ شی ءٍ جدیده و من الاخوان اقدمهم؛(28) از هر چیزی تازه اش را برگزین، ولی از دوستان، قدیمی تر آن ها را (که امتحان خود را در طریق دوستی نشان داده) انتخاب کن!»

حق دوستی

نکته دیگری که بعد از انتخاب دوستان شایسته اهمیت دارد، حفظ دوستان است. و یکی از راههای حفظ ایشان، مراعات حق دوستی است. بنابراین، شایسته است تلاش کنیم حقوق دوستی را به خوبی ادا کنیم. حضرت علی(ع) فرمود: «ولاتضیعنّ حقّ اخیک اتّکالاً علی ما بینک و بینه؛(29) هیچ گاه با اعتماد به رفاقتی که بین تو و دوستانت وجود دارد، حق آنها را ضایع مکن!»

حقوق دوستی و دوستان فراوان است که به اهم آنهااشاره می شود:

1. خیرخواه هم باشند: علی(ع) فرمود: «و امحض اخاک النّصیحة حسنة کانت او قبیحة؛(30) همواره دوست خود را با پندهای مخلصانه، اندرز ده چه خوب باشد و چه به

ظاهر زشت (که او را برنجاند).»

2. حامی هم باشند: علی(ع) فرمود: «لایکون الصّدیق صدیقاً حتّی تحفظ اخاه فی ثلاثٍ فی نکبة و غیبته و وفاته؛(31) دوست نمی تواند دوست واقعی باشد، مگر آنکه رشته دوستی را در سه حالت حفظ کند دوستش را فراموش نکند: 1ـ در هنگام فقر و تنگدستی 2. در زمانی که حضور ندارد(و در مسافرت است)، 3. و پس از مرگش (نسبت به اهل و عیال و یا انجام کار خیر برای او).»

3. با خوشرویی برخورد کنند: علی(ع) فرمود: «والبشاشة صبالة المودّة؛(32) خوشرویی وام دوستی (و مایه دوست یابی) است.»

4. در آشتی پیش قدم شوی: علی(ع) فرمود: «احمل نفسک من اخیک عند صرمه علی الصّلة؛(33)نفس خود را نسبت به برادرت به برقراری پیوند(دوستی و تداوم آن) وادار کن!»

5. هدیه اش را بهتر پاسخ دهی: آن حضرت فرمود: «...و اذا اسدیت الیک ید فکافیها بما یربی علیها و الفضل مع ذلک للبادی؛(34)...و چون به تو احسان کردند، بیشتر از آن ببخش! ولی با این حال، برتری از آن آغاز کننده است.» و فرمود: «برادرت را با احسانی که در حق او می کنی، سرزنش کن شرّ او را با بخشش بازگردان.»(35)

6. اجتناب از عیب گویی و اعتنا نکردن به سخن چین: علی(ع) فرمود: «فکیف بالعائب الّذی عاب اخاه و عیّره ببلواة؛(36) چرا و چگونه آن عیب جو، عیب برادر خویش گوید؟ و او را به بلایی که گرفتار است، سرزنش می کند.»

و نیز فرمود: «من اطاع الواشی ضیّع الصّدیق؛(37) هر کس سخن چین (و دروغ پرداز) را پیروی کند، دوستی را به نابودی کشانده است.»

7. پرهیز از حسادت: علی(ع) فرمود: «حسد الصدیق من سقم المودّة؛(38)حسادت نسبت به دوست، (از نشانه های) بیماری (و غیر واقعی بودن) دوستی است.» و در جای دیگر فرمود: «فان رأی احدکم لاخیه غفیرة

فی اهلٍ او مالٍ او نفسٍ فلا تکوننّ له فتنة؛(39)پس اگر یکی از شما برای برادر خود، برتری در مال و همسر و نیروی بدنی مشاهده کند، مبادا این برتری موجب فتنه انگیزی (حسادت) او شود.»

8. اجتناب از بد رفتاری با دوست: امیرالمؤمنین علی(ع) فرمود: «ولیس جزاء من سرّک ان تسوءه؛(40) و پاداش (دوستی) که تو را خوشحال کرده، این نیست که با او بد رفتاری کنی.»

9. پرهیز از بدگمانی: علی (ع) فرمود: «لایغلبنّ علیک سوء الظّن فانّه لایدع بینک و بین صدیقٍ صفحاً؛(41) چیره نشود بر تو بد گمانی (نسبت به دوستت) زیرا بدگمانی بین شما و دوستت گذشت را از بین می برد.»

10. ممنوعیت فخر فروشی: حضرت امیر(ع) فرمود: «اذا احتشم الرّجل اخاه فقد فارقه؛(42)هرگاه مرد نسبت به برادرش بزرگی (و فخر) کند، از او جدا شده (و دوستی را قطع کرده.»

11. پرهیز از مناقشه: آن حضرت فرمود: «من ناقش الاخوان قلّ صدیقه؛(43) هر کس با برادران(دوستان) مناقشه کند، دوستان او کم شود.»

12. از شوخی نابجا و مباهات: علی(ع) فرمود: «ان اردت ان یصفولک ودّ اخیک فلا تمازحنّه ولاتمارینّه ولاتباهینّه ولاتشارّنّه؛(44)اگر می خواهی دوستی باصفا داشته باشی، با برادر و دوستت شوخی (نابجا) نکن، جدل نکن و مباهات(و فخرفروشی) و خصومت نکن!»

و امام هادی(ع) فرمود: «مراء و جدل (ناحق)،دوستی کهن را فاسد(و نابود) و عقده های عمیق را باز می کند و کمترین چیزی که در آن هست، طلب چیره گی بر دوست است و چیره گی و غلبه خواهی، اساس و پایه عوامل قطع ارتباطها(ی دوستان) است.»(45)

به سه حدیث جالب و جامع به عنوان جمع بندی این بخش توجه شود: «یک. امام حسن(ع) به جناده فرمود: «چنانچه نفس، تو را وا دار کرد که رفیقی برای خود انتخاب کنی، اینها را برگزین (و این حقوق را مراعات کن): 1. دوستی او برای تو مایه زینت باشد. 2. اگر خدمتی به او کردی، تو را حفظ کند 3. اگر صله ای به او کردی، صله تو را حفظ کند 4. اگر دستی به سوی او دراز کردی، آن را محترم شمارد (و تو را رد نکند)؛ 5. اگر از او کمک خواستی (اعم از مالی و غیر آن)، یاری و کمکت کند 6. اگر چیزی به او گفتی، تصدیقت کند 7. اگر به تو شکستی وارد شود، آن را اصلاح (و جبران) کند 8. اگر خوبی از تو دید، به زبان آورد(و آن را اظهار کند) 9. اگر از او حاجتی خواستی، روا کند 10. و اگر ساکت بمانی، او با پرسش از حال تو جویا شود.»(46)

دو. امام صادق(ع) فرمود:«لاتکون الصّداقة الّا بحدودها فمن کانت فیه هذه الحددو او شی ء منها فانسبه الی الصّداقة و من لم یکن فیه شی ء منها فلا تنسبه الی شی ءٍ من الصّداقة فادّلها ان تکون سریرته و علانیته لک واحدةً و الثّانی ان یری زینک زینه و شینک شینه والثّالثة ان لا تغبّره علیک ولایة و لا مالٌ و الرّابعة ان لایمنعک شیئاً تناله مقدرته و الخامسة و هی تجمع هذه الخصال ان لایسلمک عند النّکبات؛(47) دوستی جز با حدود( و مراعات حقوقش) امکان پذیر نیست. پس کسی که این حدود(و حقوق) یا بخشی از آن در او باشد، او را دوست بدان و کسی که هیچ یک از این شرائط در او نیست، چیزی از دوستی در او نیست:

نخستین شرط دوستی آن است که باطن و ظاهرش برای تو یکی باشد؛دوم این است که زینت و آبروی تو را زینت و آبروی خود بداند و عیب و زشتی تو را عیب و زشتی خود ببیند، سوم اینکه مقام و مال، وضع او را نسبت به تو تغییر ندهد، چهارم اینکه آنچه را در قدرت دارد، از تو مضایقه نکند؛ و پنجم که جامع همه این صفات است، آن است که تو را به هنگام نکبت ها (و پشت کردن روزگار) رها نکند.»

سه. امام سجاد(ع) فرمود: «امّا حقّ الصّاحب فان تصحبه بالتّفضّل و الانصاف و تکرمه کما یکرمک ولاتدعه یسبق الی مکرمةٍ فان سبق کافأته وتودّه کما یودّک و تزجره عمّا یهمّ به من معصیةٍ وکن علیه رحمةً ولاتکن علیه عذاباً؛(48) اما حق دوستت آن است که با او با فضل و انصاف رفتار کنی و گرامی بداری او را چنان که تو را گرامی می دارد و اجازه ندهی که به گرامی داشتن (و کار نیکی نسبت به تو) پیشی بگیرد. پس اگر سبقت گرفت، جبران کنی و دوست بداری چنان که دوستت می دارد و باز داری آنجا که قصد گناهی دارد. و بر او مهربان باش و مایه عذاب و رنجش او نباش!»

حدود دوستی

1. اطمینان نکردن بیش از حد به دوست

علی(ع) فرمود: «ابذل لصدیقک کلّ المودّة ولاتبذل له کلّ الطّمأنینة؛(49) برای دوستت تمام دوستی را بذل کن، ولی اطمینان کامل (و صددرصد نداشته باش و تمام آن) را بذل نکن.»

2. مدارا در دوستی

آن حضرت فرمود: «احبب حبیبک هوناً ما عسی ان یکون بغیضک یوماً ما و ابغض بغیضک هوناً ما عسی ان یکون حبیبک یوماً ما؛(50) در دوستی با دوستت مدارا کن (و بیش از اندازه اظهار محبت نکن!) شاید روزی دشمن تو گردد و در دشمنی با دشمن نیز مدارا کن! شاید روزی دوست تو گردد.»

و نیز فرمود: «اگر دوستی بیش از حد شد و از حد منطقی گذشت، خطر ساز است و باعث می شود که انسان عیبها را نبیند.»(51)

3. اول امتحان بعد اطمینان

«لاتثق بایک قبل الخبرة؛ به برادر(و دوستت) پیش از آزمودن اعتماد نکن.»

4. دوستی به اندازه پاکی

انسان گاهی ممکن است دوستان متعددی داشته باشد. اظهار محبت و دوستی به هر یک به اندازه پاکی و پایبندی آنها به مسائل دینی و شرعی باید باشد. علی (ع) در این خصوص فرمود: «احبب الاخوان علی قدر التّقوی؛(52) برادران (و دوستان) را به اندازه تقوا (و تعهد هر کدام) دوست بدار!»

در مقابل دوستان ناباب

آخرین مطلب این است که انسان گاهی خواهی نخواهی به دوستان غیر مناسب و رفقای ناباب سر و کار پیدا می کند. چگونه رفتار کند و چه کارهایی انجام دهد که از زیانهای این نوع دوستی در امان باشد؟

چند امر قابل توصیه است:

1. هیچ سخنی را بدون تأمل و سنجش نپذیریم، چنان که قرآن کریم می فرماید: «ولاتقف مالیس لک به علمٌ؛(53) (هرگز بدون تأمّل از کسی پیروی نکن) و امری را که آگاهی نداری، دنبال نکن!»

2. روح خویش را تقویت کنیم؛ زیرا تا دشمن عامل نفوذی نداشته باشد، نمی تواند در کشوری راه پیدا کند. در کشور جان هم آن گاه رفیق بد و یا شیطان می تواند نفوذ کند که عامل نفوذی (ستون پنجم) داشته باشد و آن هواهای درون آدمی است. اگر هواها تحت کنترل قرار گیرند، هیچ کسی نمی تواند به انسان آسیب و زیان برساند. قرآن کریم می فرماید: «یا ایّها الّذین آمنوا علیکم انفسکم لاینصرکم من ضلّ اذا اهدیتم؛(54) ای مؤمنان! بر شما باد به خود (سازی)تان! آنگاه که هدایت یافتید شما را گمراهان زیان نرسانند.»

پی نوشت ها:ـــــــــــــــــــــــ